Ida'an

Suku Ida'an: Sejarah, Budaya, dan Tradisi

Suku Ida'an adalah salah satu suku kaum pribumi di Sabah yang tinggal terutama di kawasan pantai timur, termasuk daerah Lahad Datu, Kunak, dan sebahagian Sandakan. Mereka terkenal sebagai antara penduduk asal Sabah yang telah lama menetap di wilayah ini sebelum kedatangan kaum lain.

1. Asal-Usul dan Sejarah

• Suku Ida'an dipercayai merupakan antara kumpulan etnik tertua di Sabah, dengan sejarah yang berkait rapat dengan Kesultanan Sulu dan perdagangan di Laut Sulu.
• Mereka pernah menjadi pembekal utama sarang burung kepada pedagang China sejak berabad-abad lamanya.
• Kebanyakan masyarakat Ida'an tinggal di kawasan pesisir dan pedalaman berhampiran hutan serta gua batu kapur, di mana mereka mengumpul sarang burung walit sebagai sumber ekonomi utama.

2. Budaya dan Adat Istiadat

a) Mata Pencarian Tradisional

• Aktiviti utama suku Ida'an adalah mengutip sarang burung dari gua seperti Gua Madai di Lahad Datu, yang merupakan salah satu kawasan pengumpulan sarang burung terbesar di Sabah.
• Selain itu, mereka juga bercucuk tanam dan memburu sebagai sumber makanan harian.

b) Sistem Sosial dan Kehidupan

• Dahulu, suku Ida'an tinggal dalam kelompok keluarga besar di rumah panjang atau perkampungan kecil.
• Mereka mempunyai ketua adat yang bertanggungjawab dalam hal ehwal masyarakat dan menyelesaikan pertikaian berdasarkan adat.

c) Perkahwinan dan Adat Resam

• Dalam adat perkahwinan suku Ida'an, pihak lelaki perlu membayar wang hantaran sebagai tanda kesungguhan untuk memperisterikan wanita pilihan mereka.
• Majlis perkahwinan disambut meriah dengan muzik tradisional, tarian, dan jamuan makanan tradisional Ida’an.

3. Kepercayaan dan Agama

• Sebelum kedatangan agama Islam dan Kristian, suku Ida’an mengamalkan kepercayaan animisme dan mempercayai semangat alam seperti roh hutan dan roh nenek moyang.
• Hari ini, ramai dalam kalangan mereka telah memeluk agama Islam atau Kristian, tetapi masih mengekalkan beberapa elemen adat lama dalam kehidupan mereka.

4. Muzik dan Kesenian 🎶

Masyarakat Ida’an mempunyai muzik dan tarian tradisional tersendiri, yang biasanya dimainkan dalam majlis perkahwinan dan perayaan.

a) Alat Muzik Tradisional

• Gendang dan gong – Digunakan untuk mengiringi tarian dan majlis keramaian.
• Kulintangan – Alat muzik yang juga digunakan oleh kaum lain di Sabah.

b) Tarian Tradisional

• Tarian Magalai – Sejenis tarian tradisional yang biasanya dipersembahkan semasa majlis perkahwinan atau perayaan khas.

5. Permainan Tradisional

Suku Ida’an juga mempunyai permainan rakyat yang diwarisi turun-temurun, antaranya:

• Gasing – Sama seperti permainan gasing masyarakat lain di Borneo.
• Laga Ayam – Dahulu merupakan aktiviti tradisional yang sering diadakan sebagai hiburan.

6. Kehidupan Moden Suku Ida’an

• Hari ini, ramai suku Ida’an telah berhijrah ke bandar seperti Lahad Datu dan Sandakan untuk mencari pekerjaan dalam sektor moden.
• Walaupun begitu, pengumpulan sarang burung masih menjadi sumber pendapatan utama bagi mereka yang menetap di kawasan pedalaman.
• Masyarakat Ida’an juga semakin aktif dalam pendidikan dan politik, dengan ramai generasi muda berjaya dalam pelbagai bidang profesional.

Kesimpulan

Suku Ida’an adalah sebahagian daripada warisan budaya Sabah yang unik dan berharga. Walaupun mereka telah mengalami banyak perubahan akibat arus kemodenan, budaya dan adat tradisi mereka masih kekal dan dihormati hingga ke hari ini.

Ritual Pengambilan Sarang Burung di Gua Madai

Salah satu aspek paling unik dalam budaya suku Ida’an ialah ritual pengambilan sarang burung walit di Gua Madai, Lahad Datu. Aktiviti ini bukan sahaja sumber ekonomi utama tetapi juga warisan turun-temurun yang dikawal dengan ketat melalui adat dan kepercayaan.

1. Hak Pemilikan Gua Madai

• Gua Madai dimiliki secara turun-temurun oleh keluarga atau kumpulan tertentu dalam masyarakat Ida’an.
• Hak mengutip sarang burung diwarisi dari satu generasi ke generasi seterusnya dan tidak boleh dijual atau diberikan kepada orang luar tanpa persetujuan adat.

2. Upacara Sebelum Memanjat Gua

Sebelum pengutipan sarang burung dilakukan, satu upacara adat akan diadakan.

• Ketua adat atau pemilik hak gua akan melakukan ritual pemujaan roh nenek moyang bagi memastikan keselamatan pemanjat gua.
• Mereka akan membakar kemenyan atau daging ayam sebagai tanda penghormatan kepada roh penjaga gua.

3. Teknik Memanjat yang Berisiko

• Para pemanjat akan menggunakan tangga rotan dan tali yang diikat pada dinding gua untuk mencapai sarang burung di ketinggian lebih daripada 50 meter.
• Ini merupakan kerja sangat berbahaya, dan hanya mereka yang berpengalaman serta mahir dibenarkan melakukan tugas ini.
• Mereka perlu mengambil sarang dengan cermat agar burung walit tidak meninggalkan gua dan terus bersarang di sana.

4. Pantang Larang Semasa Pengambilan Sarang

• Pemanjat tidak boleh bercakap kasar atau melanggar adat kerana dipercayai boleh mengundang musibah.
• Tidak boleh mengambil semua sarang burung kerana perlu memberi peluang kepada burung untuk bertelur semula dan memastikan kelangsungan sumber ekonomi ini.

5. Pembahagian Hasil

• Sarang burung yang dikutip akan dibahagikan mengikut adat. Biasanya, ketua keluarga atau pemilik hak gua mendapat bahagian lebih besar, manakala selebihnya diberikan kepada pekerja yang terlibat.
• Sarang burung yang terbaik dijual kepada pembeli dari China, Hong Kong, dan negara lain kerana ia mempunyai nilai tinggi dalam perubatan tradisional dan makanan eksklusif seperti sup sarang burung.

Adat Perkahwinan Suku Ida’an

Perkahwinan dalam masyarakat Ida’an masih mengekalkan adat tradisional yang unik walaupun ada pengaruh Islam dan Kristian.

1. Merisik dan Meminang

• Pihak lelaki akan menghantar wakil ke rumah keluarga perempuan untuk merisik sama ada si gadis sudah berpunya atau tidak.
• Jika dipersetujui, perbincangan akan dibuat tentang wang hantaran dan mas kahwin yang biasanya berbentuk wang tunai atau barangan berharga.

2. Majlis Pernikahan dan Adat Bersanding

• Dalam kalangan Ida’an Muslim, perkahwinan dijalankan mengikut hukum Islam dengan majlis akad nikah.
• Bagi yang masih mengamalkan adat lama, upacara adat akan dilakukan dengan ketua adat membacakan doa serta memohon restu nenek moyang.
• Pengantin lelaki dan perempuan akan disandingkan di atas pelamin khas, dan ahli keluarga serta tetamu akan memberi restu dan hadiah.

3. Jamuan dan Hiburan Tradisional

• Selepas majlis perkahwinan, masyarakat Ida’an akan mengadakan pesta makan besar yang dikenali sebagai “Makan Beradat”.
• Dalam majlis ini, makanan khas seperti nasi beras merah, daging panggang, dan sup tulang akan dihidangkan.
• Tarian Magalai dan muzik gong dimainkan untuk memeriahkan majlis.

4. Upacara Selepas Perkahwinan

• Pengantin perempuan biasanya akan tinggal di rumah keluarga suaminya untuk beberapa waktu sebelum berpindah ke rumah sendiri.
• Dalam adat lama, pasangan suami isteri perlu menjalani "tempoh percubaan" sebelum mereka dianggap benar-benar sah sebagai suami isteri di mata adat.

Kesimpulan

Suku Ida’an masih mengekalkan ritual pengambilan sarang burung dan adat perkahwinan mereka sebagai warisan turun-temurun. Walaupun mengalami perubahan zaman, nilai budaya dan adat resam mereka tetap utuh, mencerminkan identiti unik mereka dalam kepelbagaian etnik di Sabah.

Makanan Tradisional Suku Ida’an

Suku Ida’an terkenal dengan makanan tradisional yang unik, menggunakan bahan-bahan segar dari hutan, sungai, dan laut. Berikut adalah beberapa makanan tradisional mereka:

1. Ambuyat

• Makanan ruji bagi masyarakat Ida’an, Ambuyat diperbuat daripada sagu yang dimasak sehingga menjadi likat dan melekit.
• Dimakan menggunakan candaskan (sejenis penyepit khas), dan dicicah dengan pelbagai jenis kuah seperti sambal belacan, ikan masin, atau sup ikan.

2. Tuhau

• Tuhau ialah sejenis makanan jeruk yang dibuat daripada batang tumbuhan tuhau (sejenis halia liar).
• Biasanya dicampur dengan cili, garam, dan cuka sebelum diperam untuk menghasilkan rasa masam, pedas, dan sedikit berbau kuat.
• Dimakan bersama nasi dan lauk-pauk lain sebagai pembuka selera.

3. Nasi Beras Merah

• Suku Ida’an sering menggunakan beras merah tempatan yang lebih berkhasiat dan mempunyai aroma yang wangi.
• Nasi ini biasanya dimakan bersama lauk seperti ikan bakar, daging salai, dan sayur hutan.

4. Sup Tulang

• Sup ini dibuat daripada tulang lembu atau kerbau yang direbus lama sehingga dagingnya lembut.
• Dimasak bersama rempah khas seperti halia, bawang putih, dan lada hitam untuk memberi rasa yang kaya.
• Biasanya dihidangkan dalam majlis keramaian seperti perkahwinan atau kenduri keluarga.

5. Hinava

• Walaupun lebih terkenal dalam kalangan suku Kadazan-Dusun, Ida’an juga mempunyai versi Hinava mereka sendiri.
• Hinava dibuat daripada ikan mentah (biasanya ikan tenggiri) yang diperap dengan jus limau, bawang, cili, dan halia.
• Hidangan ini mempunyai rasa masam, segar, dan sedikit pedas, sesuai untuk dimakan dengan nasi panas.

Kepercayaan Spiritual Suku Ida’an

Sebelum kedatangan Islam dan Kristian, masyarakat Ida’an mempercayai roh nenek moyang dan alam semula jadi. Walaupun ramai kini beragama Islam atau Kristian, ada yang masih mengamalkan beberapa kepercayaan tradisional mereka.

1. Kepercayaan terhadap Roh Penjaga Gua Madai

• Gua Madai merupakan tempat suci bagi masyarakat Ida’an kerana ia sumber utama sarang burung walit.
• Mereka percaya ada roh penjaga yang melindungi gua tersebut, dan sebelum memulakan pengambilan sarang burung, upacara pemanggilan roh nenek moyang akan dilakukan.
• Kemenyan atau darah ayam sering digunakan dalam upacara ini sebagai tanda penghormatan kepada roh tersebut.

2. Pantang Larang di Hutan dan Sungai

• Mereka percaya bahawa hutan dan sungai dihuni oleh makhluk halus. Oleh itu, terdapat beberapa pantang larang:
  • Tidak boleh bercakap kasar di dalam hutan atau sungai.
  • Tidak boleh mengambil hasil hutan sesuka hati tanpa meminta izin secara spiritual.
  • Jika terdengar bunyi aneh atau melihat sesuatu yang ganjil, mereka harus segera beredar kerana itu tanda roh penjaga marah.

3. Upacara Pemulihan Kesihatan (Ritual Penyembuhan)

• Sebelum adanya perubatan moden, suku Ida’an menggunakan bomoh atau dukun untuk menyembuhkan penyakit.
• Penyakit dipercayai berpunca daripada roh jahat atau gangguan makhluk halus, dan ritual khas akan dilakukan bagi mengusir roh tersebut.
• Biasanya, bomoh akan menggunakan ramuan herba, air jampi, dan asap kemenyan semasa upacara pemulihan.

4. Adat Kematian

• Jika seseorang meninggal dunia, keluarga akan mengadakan upacara memperingati roh si mati.
• Mayat akan dikebumikan di kawasan khas, dan keluarga akan membuat pemujaan roh bagi memastikan si mati mendapat tempat yang baik di alam selepas mati.
• Beberapa hari selepas pengebumian, mereka akan mengadakan majlis makan besar sebagai tanda penghormatan kepada si mati.

Kesimpulan

Masyarakat Ida’an kaya dengan warisan makanan tradisional dan kepercayaan spiritual yang berkait rapat dengan alam sekitar mereka. Walaupun banyak yang sudah berubah mengikut zaman, sebahagian besar budaya mereka masih diamalkan dan dihormati sehingga kini.